Hanlar, Kervansaraylar, Bayburt’ta ve çok şehirde Taşhan ya da Kapalı Çarşı denen Bedestenler; Selçuklu ve Osmanlı şehirlerinin en önemli hizmet müesseseleri ve yapılarıdır. Daha büyük ve sağlam yapılan Bedesten ve Kervansarayların çoğunun ayakta olmasına rağmen günümüzde ayakta kalan Han çok az kalmıştır. ’’Han Duvarları’’ şiirindeki hasta aşık gibi ya da "İşte hancı ben her zaman böyleyim’’ şarkısındaki anlatılan nice insanlar bu hanlarda konaklamış, hancılara duvarlara dertlerini anlatmışlardır.. 1980'lere kadar şehirlerarası yolculuk yapanların, alışveriş için köylerden gelenlerin, daha önce kervanların ve özellikle İran'dan gelen Deve Kervanlarının konakladığı yüzün üzerinde Han vardı Bayburt'ta. Bunların bir kısmı şehir merkezinde diğerleri ise yol güzergâhındaki köylerin yakınlarında idi. Kervanlardaki develer, atlar, pazara satılmak için gelen büyük ve küçükbaş hayvanlar,cambazların alıp sattığı hayvanlar bu hanlarda ücret karşılığı istedikleri kadar kalabilirlerdi. Deve bakımı ve beslenmesi yetişmiş elemanlarca yapılırdı. Belli mevsimlerde büyük sürü sahiplerinin öncü adamları hanları önceden kiralar; hayvanların ot, saman ihtiyacını temin ederlerdi. Yaylalara gidiş gelişlerde de hanlar kullanılırdı. Hayvan pazarında, Kurban Bayramlarında satılmak için şehir merkezine getirilen hayvanlar ve sahipleri hanlarda kalırdı.
Tebriz-Trabzon kervan yolunun, o yıllarda İran ticaretinin en önemli yolu olması; Erzurum, Bayburt gibi bu yol üzerindeki şehirleri canlandırıyordu.
Seki denen insanların kaldığı yer, hayvanların kaldığı yerin üzerinde idi. Hayvanların istirahat anında çıkardıkları sükûnete davet eden gayri ihtiyari hafif sesleri ve kışın havayı kırmaları yorgun insanları uykuya yöneltiyordu.
Hancıların kümes hayvanları muhakkak olurdu hanlarda. Bazı hanlarda Acem Ekmeği ve tırnaklı yapılan küçük fırınlar bulunurdu. Yakın köylerden gelenler heybeleri dolu geldikleri için acem ekmeklerini daha çok uzaktan gelenler alırdı. Şehir çocukları; mis gibi tandır ekmeği, içli kete, taze yağ ve lor dolu olan bu heybelerin düşmanı idi.
Hanların yakınlarında dükkânları olan nalbant, semerci, kahveci, tabak(debbağ), dikicil, çarıkcı, mesci, kazaz, kuyumcu, kaşıkcı, boyacı, tarakcı, mumcu, marangoz, demirci, bakırcı, sandıkcı, keçeci esnafı kervan yolunun bereketinden nesiplenirdi. Kahvehanelerin bazıları hanların iç kısmı ile irtibatlı idi.
Heybetli, iki kanatlı han kapısından girdikten sonra giriş kısmından sonra üç veya dört bölmesi olan hanlar genellikle tek katlı ve toprak bacalı idi; geceleri fıskiye yahut gaz lambası ile aydınlatılırlardı.
Çoğu zaman yaya olarak ve yorulmuş olarak hana gelip hayvanlarını teslim edip sekiye çıkan han müşterileri, heybesinden azığını çıkarıp, karnını doyurduktan sonra çayını içip yatağa uzandığında çok geçmeden uykuya dalar, hayvanların mütemadiyen çıkardığı seslerle insan horultuları birbirine karışırdı.
Bazı hanlar gece eğlencelerinin yapıldığı mekânlardı. Buralarda sazlı sözlü yemeli içmeli eğlenceler yapıldığı, ufak çapta kağıt oyunları oynandığı vakidir. Özellikle İran tarafından gelen Acemler bu oyunları severdi. Kervanlar, bir dönem pazarın da kurulduğu Bedestene (Taşhan) yüklerini boşalttıktan sonra Deve Hanlarına giderdi.
Yakın zamana kadar mevcut olan hanların en son görüp kapısının resmini çektiğim 'Boyalıhan'dır..
İşte Bayburt tarihindeki hanlar:
1- Haho (Saruhan) Hanları: Aynı isimli köye yakındı, genellikle Tercan'dan gelen kervanlar kalırdı.
Tebriz-Trabzon kervan yolunun, o yıllarda İran ticaretinin en önemli yolu olması; Erzurum, Bayburt gibi bu yol üzerindeki şehirleri canlandırıyordu.
Seki denen insanların kaldığı yer, hayvanların kaldığı yerin üzerinde idi. Hayvanların istirahat anında çıkardıkları sükûnete davet eden gayri ihtiyari hafif sesleri ve kışın havayı kırmaları yorgun insanları uykuya yöneltiyordu.
Hancıların kümes hayvanları muhakkak olurdu hanlarda. Bazı hanlarda Acem Ekmeği ve tırnaklı yapılan küçük fırınlar bulunurdu. Yakın köylerden gelenler heybeleri dolu geldikleri için acem ekmeklerini daha çok uzaktan gelenler alırdı. Şehir çocukları; mis gibi tandır ekmeği, içli kete, taze yağ ve lor dolu olan bu heybelerin düşmanı idi.
Hanların yakınlarında dükkânları olan nalbant, semerci, kahveci, tabak(debbağ), dikicil, çarıkcı, mesci, kazaz, kuyumcu, kaşıkcı, boyacı, tarakcı, mumcu, marangoz, demirci, bakırcı, sandıkcı, keçeci esnafı kervan yolunun bereketinden nesiplenirdi. Kahvehanelerin bazıları hanların iç kısmı ile irtibatlı idi.
Heybetli, iki kanatlı han kapısından girdikten sonra giriş kısmından sonra üç veya dört bölmesi olan hanlar genellikle tek katlı ve toprak bacalı idi; geceleri fıskiye yahut gaz lambası ile aydınlatılırlardı.
Çoğu zaman yaya olarak ve yorulmuş olarak hana gelip hayvanlarını teslim edip sekiye çıkan han müşterileri, heybesinden azığını çıkarıp, karnını doyurduktan sonra çayını içip yatağa uzandığında çok geçmeden uykuya dalar, hayvanların mütemadiyen çıkardığı seslerle insan horultuları birbirine karışırdı.
Bazı hanlar gece eğlencelerinin yapıldığı mekânlardı. Buralarda sazlı sözlü yemeli içmeli eğlenceler yapıldığı, ufak çapta kağıt oyunları oynandığı vakidir. Özellikle İran tarafından gelen Acemler bu oyunları severdi. Kervanlar, bir dönem pazarın da kurulduğu Bedestene (Taşhan) yüklerini boşalttıktan sonra Deve Hanlarına giderdi.
Yakın zamana kadar mevcut olan hanların en son görüp kapısının resmini çektiğim 'Boyalıhan'dır..
İşte Bayburt tarihindeki hanlar:
1- Haho (Saruhan) Hanları: Aynı isimli köye yakındı, genellikle Tercan'dan gelen kervanlar kalırdı.
2- Kop Dağı dibinde deve hanı
3- Hindi Hanları: Aynı isimli köye yakın, büyük bir handı.
4- Çerçi Hanları: Çerçi köyüne yakındı. Trabzon-Gümüşhane yönüne giden kervan ve yolcular Vavuk Dağı'na tırmanmaya başlamadan burada dinlenirdi.
5- Akbulut (Abrans) Hanları:Çaykara güzergâhında idi, Sefer Şahin işletirdi.
6- Değirmencik (Mam) Hanları: Mikdat Keskin işletirdi.
7- Everek (Örence) Hanları: Erzurum yolunda en tanınmış konakyeri idi.
8- Gütgüne (Çiğdemlik) Hanı
9- Aşağı Çençül Hanı (Soğanlı Dağlarında)
10- Cankurtaran Hanı: Çençül yaylasında idi. H. Baki Şimşek (Laz Baki) işletirdi.
11- Akşar (Balahor) Hanı
12- Karamollaların Han: Semercilik caddesinde idi.
13- Kuturların Han
14- Aslan Çavuşgil'in han Bahçelerbaşı’nda idi.
14- Aslan Çavuşgil'in han Bahçelerbaşı’nda idi.
16- Binbaşı Hanları: Kışla yolunda Tuzcuzade mahallesinde idi. Acemoğlu Hüseyin işletirdi. Büyük olduğu için develer kalırdı.
17- Enkavilerin Han: Çarşı Hamamı'nın karşısında idi. Hancı Recep Küçük işletirdi.
18- Dursunoğulları Han: Semerciler caddesi başında idi. Son zamanlarında rahmetli Hasan Topallaz işletirdi.
19- Boyalı Han: Dursunoğulları Hanı'ndan Şingâha doğru 200 metre kadar ileride idi. Sahibi Başgüller idi. Eskiden üç katlı idi, üstü oteldi. Çoğunlukla Çaykara civarından gelen kervan ve yolcular kalırdı.
20- Tevfik Hancı Hanı: Semerciler caddesinde idi.
21- Ozulu Ethem Efendi Hanı/Ozulu Han): Vakıflar öğrenci Yurdu civarı, Velişaban Mahallesinde idi. Yakınında bulunan Bayburt taşından yapılmış çok güzel bir konak olan Ozuluların Konak yetmişli yıllarda yıkılmıştır; bu konakta 1916 Bayburt Savunması sırasında Fevzi Çakmak Paşa 4 aya yakın kalmıştır.
22- Semerciler caddesinde eski konak otelinin yerindeki han.
23- Şeyhhayran Mahallesinde şimdi keresteci Kopluların yerinde Hancı Fazıl’ın Hanı
24- Şeyh Ayran mahallesinde Ömer Kalkan'ın işlettiği Bayramoğulları Hanı.
25- Dabakhane caddesinde (İş bankasının olduğu cadde) Saraçların han.
26- Yeni Cami karşısında yine Dabakhane caddesinde Çikotların işlettiği Zeki Dursunuolu Hanı.
27- Ulucami karşısında Şevki Dedenin çalıştırdığı Han.
28- Dabakhane caddesinde Yaşar Özyurt hanı. Bu Dabakhane caddesinin adı önce Yeni cadde oldu, sonra Ahmet Yesevi Caddesi oldu. Sonra tekrar değişti mi bilmiyorum ama Dabakhane caddesi olarak düzeltilmesi şehrin tarihine katkı yapacağı kanısındayım.
29- Şair Zihni okulunun karşısında Bilal Ustanın çalıştırdığı Alay Müftüsü Hanı.
30- Hamdi Sarac’ın çalıştırdığı han.
31- Kadızade mahallesinde Yusuf Akyüz’ün Hanı.
32- Ulucami karşısında Güvelilerin Hanı.
33- Şingâh Mahallesinde Abid’in Hanı.
34- Ortakol köylerine hitabeden, Şevket Efendi’nin işlettiği Gugunus Hanı.
35- Kırbaçoğlu Deresinde yakın zamana kadar Ahmet Yakut’un işlettiği Han.
36- Aksunk Hanları (Erzurum yolu) Aksunk köyünde.
37- Gez Köyü yakınında Gez Hanları…
38- Balkaynak (Hadırah )Hanı: Tarbzon-Gümüşhane yol güzergâhında…
39- Maden Hanı: Daştan soy isimli aile tarafından çalıştırılmıştır.
