Uzun yıllardan beri Osmanlı Arşivinde yapılan tasnif çalışmaları neticesinde tasnifi tamamlanan fonlar araştırmaya peyderpey açılmaktadır. Bu kapsamda Osmanlı Devleti'nin son döneminde tutulmuş olan nüfus defterlerinin büyük bir kısmının tasnifi tamamlanmış ve araştırmacıların hizmetine sunulmaya başlanmıştır. Bu tasnif çalışmaları sonucunda Bayburt'a ait nüfus kayıtları da ortaya çıkmış durumdadır.
Bu nüfus kayıt defterleri miladi 1835 ile 1845 tarihleri arasında yapılan kayıtları ihtiva etmektedir. Bu tarihten sonra yapılmış olan nüfus tahrir kayıtları Osmanlı Arşivinde bulunmamaktadır. Büyük ihtimalle daha sonraki tarihlerde yapılmış olan nüfus sayımlarıyla ilgili kayıtlar bu günkü İçişleri Bakanlığı nüfus arşivinde bulunmaktadır. Hatta Nüfus ve Vatandaşlık İşleri Genel Müdürlüğü'nün hazırlamış olduğu nüfus tarama sistemi ve TC Kimlik Numarası sistemi bu kayıtlar esas alınmaktadır. Zira bu sisteme girildiğinde Bin dokuz yüzlü yıllarda doğmuş dedelerimizin TC Kimlik Numaralarına ulaşılabilmekteyiz.
Arşivimizde bulunan nüfus defterlerinde mahalle ve köylerin Müslüman ve gayr-i Müslim ahalinin kayıtları ayrı ayrı tutulmuştur. Yani Müslümanlar için ayrı bir defter ve o dönemde Bayburt mahalle ve köylerinde yaşayan gayr-i Müslimler için ayrı bir defter tutulmuştur.
Şu anda mevcut mahalle ve köylerimizin nüfus kayıtlarını sadece Bayburt'a ait bir defterde değil, o zaman idari olarak Erzurum, İspir, Erzincan ve Gümüşhane'ye tabi olan bazı köyleri de buralara ait defterlerde bulabilmekteyiz. Yani şu anda Bayburt'a tabi mahalle ve köylerin nüfus kayıtlarını dokuz ayrı defterde bulunmaktadır.
Bu dönemde Erzurum Vilayetine tabi Bayburt kazasının nüfus kayıtları Müslümanların, Gayr-ı Müslimlerin ve karışık olarak olmak üzere tutulmuş müstakil defterleri olmakla birlikte Trabzon, Gümüşhane ve Erzurum vilayetlerine tabi bazı kaza ve nahiyelere ait nüfus defterlerinde de bazı köylerin kayıtları bulunabilmektedir.
İdari ve coğrafi olarak söz konusu yerlere yakın olan ve o zaman buralara tabi olan bazı köylerin kayıtlarının oralara ait defterlerde olması normaldir. Ancak hem coğrafi ve hem de idari olarak Bayburt'a kazasına tabi olması gerektiğini düşündüğümüz bazı köylerin nüfus kayıtlarının diğer yerlere ait defterlerde çıkmış olması oldukça ilginçtir.
Bu kayıtlara örnek olarak kendi köyüm olan Ağunsos (Çayırözü) köyüne ait kayıtları gösterebiliriz.
Çevresindeki köylerin nüfus kayıtlarının Bayburt merkeze tabi olarak yazılmış olmasına rağmen Ağunsos köyünün kayıtları Niv nahiyesine tabi olarak Gümüşhane'ye ait nüfus defterlerinde olduğunu tespit etmiş bulunmaktayım. Bu kayıtların Niv nahiyesi üzerinden Gümüşhane defterlerinde olmasının sebebini ise çözebilmiş değilim.
İşin ilginç diğer yanı da şudur:
Gümüşhane'ye tabi nahiyeler arasında gösterilen Niv nahiyesine tabi olarak kaydedilmiş Varıjna, Kestesi, Hınzeverek, Pinçirke, Çepe (?) gibi köylerin coğrafi olarak Niv Nahiyesine yakınlığı anlaşılır bir durumdur. Ancak Niv nahiyesine tabi olan iki köy Kân (Aslandede) ve Ağunsos (Çayırözü) köylerinin bu kaydının coğrafi açıdan izah edilebilir bir yanı yoktur. Bunun bizim bilebileceğimiz bir sebebi de yoktur. Ama Osmanlı'nın diğer bölgelerde de buna benzer coğrafi özelliklere uymayan kayıtları mevcuttur.
Buna ancak şöyle bir yorum getirebiliriz. Gümüşhane'de gümüş madeni çıkarılmaktadır. Bu madenin masraf ve mükellefiyetlerini temin için bu tür mükellefiyetlere göre kayıt yapılması muhtemeldir. Yani Gümüşhane madeninin bazı masraf ve mükellefiyetlerini karşılayacak köyler coğrafi konumuna bakılmaksızın tayin edilmiş ve nüfus kayıtları da bu özelliğe göre yapılmış olabilir.
İkinci bir ihtimal de şudur:
Bayburt merkezine tabi köylerin kaydı sırasında bu iki köyün kaydı ya unutulmuş veya ek bir deftere kaydedilmiş olabilir. Bu kayıtları birleştirirken Bayburt merkeze ait defter yerine Niv Nahiyesine tabi köylerin defterinin arkasına eklenmiş ve Niv Nahiyesi defteri de Gümüşhane'ye ait deftere eklenmiş olabilir.
Netice olarak 1835-1845 yılları arasında yapılan nüfus tahrir kayıtlarında daha önce bulamadığımız bazı köylerimizle birlikte Ağunsos köyünün kayıtlarını bu şekilde de tespit etmiş bulunmaktayız.
Bayburt ve köylerine ait nüfus defterleri akademisyen bir kardeşimiz olan hemşehrimiz Doç. Dr. Yunus Özger tarafından bir araya getirilerek bu günkü alfabemizle yayına hazırlanmaktadır. Kısa süre sonra basılarak kültür hayatımıza ve tüm Bayburtlu hemşehrilerimizin istifadesine sunulacağını zannediyorum.
Burada şunu da ifade etmek isterim. Bayburt ve köylerine ait bu nüfus defterlerinin görüntüleri parça parça da olsa internet ortamında çeşitli şahıslar tarafından yayınlanmaktadır. Bu görüntülerin bir kısmı Osmanlıca metin bazıları da bu günkü alfabeye göre çevrilmiş haliyle yayınlanmaktadır. Bu kayıtlardan da görüleceği gibi nüfus defterleri birer şecere çıkarılacak defterler değildir. Bu kayıtlardan sadece kaydedildiği tarihe tekabül eden kuşaktaki dedelerine ait şifahi bilgisi olanlar buldukları isimlerin kime ait olduğunu yorumlayabilirler. Zira bu kayıtlarda tafsilatlı aile veya sülale bilgileri yoktur.
Ben burada bu defterlerde nelerin olduğunu nasıl kayıtlar yapılmış olduğunu görebilmek için kendi köyüme ait kayıtlardan birkaç hane kayıtlarını örnekler vererek paylaşmak istiyorum.
Gümüşhane'ye tabi Nahiyelerden birisi olarak görülen Niv Nahiyesine tabi Ağunsos köyüne ait nüfus kayıtları Hicri. 29 Zilhicce 1251 / 3 Muharrem 1259, Miladi 17 Nisan 1836 / 14 Mart 1843 tarihleri arasında yapılmış kayıtlardır.
Ağunsos köyünün 1835-1845 nüfus defter kayıtları örnekleri şöyledir:
(Yeni kayıtlarla Toplam Nefer sayısı: 46 (Numara verilmemişlerle birlikte 50 Erkek Nüfus)
17 Nisan 1836 ile 14 Mart 1843 Miladi tarihleri arasında yapılmış olduğu anlaşılan kayıtlara göre Bayburt'un Niv nahiyesine tabi Ağunsos köyünün nüfus verileri yukardaki örneklerde olduğu gibidir.
Defterde kaydedilen birinci yeküne göre 18 Hanede 40 kişilik erkek nüfus vardır. Ancak daha sonra ilave edilen yeni kayıtlardan anlaşıldığına göre toplam 20 hanede kayıtlı 46 erkek nüfus kaydı bulunmaktadır. Kayıt edilen her hanede en az bir kadın olduğunu düşünecek olursak bu köyün nüfusunun bu dönemde yüzden fazla olduğunu söyleyebiliriz.
Ağunsos köyüne ait bu kayıtlarda da görüleceği gibi aile lakabı kullanılmamıştır. Bu sebebple bu kayıtlardaki kişilerin şu anda yaşayan hangi ailenin ataları olduğunu tespit etmek direkt olarak mümkün değildir. Ancak mevcut aileler yukarıya doğru dedelerinin isimlerini bilirse bu yıllarda yaşayan bu isimlerden kendi dedeleri olduğunu tahmin edebilirler. Yine de sadece isimlerden kimin hangi ailenin atası olduğunun tespiti pek sıhhatli değildir.
Yine bu kayıtlarda verdiğimiz örnekte sadece 7.Hane 15.Sırada Gezmeyenoğlu Ali adıyla bir ailenin lakabı ile kaydedilmiş olduğu görülmektedir. Bu gün bu köyde bu lakabı taşıyan böyle bir aile de bilinmemektedir.
Bayburt'a ait nüfus defterlerinde genellikle aile veya sülale adları kaydedilmemiş olduğunu söylemiştik. Oysa hem coğrafi ve hem de sosyolojik olarak yakın ilişkilerimiz olan Trabzon nüfus defterlerinde çoğu kayıtlar aile adlarıyla kaydedilmiştir. Bu sebeple Trabzon defterlerinde bu gün yaşayan aileler bu kayıtlardaki atalarını daha kolay tespit edebilmektedir.
Mesela Lazarifler olarak bilinen bizim ailemiz bu yıllarda Trabzon Of nüfus defterlerinde Çaykaraya tabi İpsil (Arpaözü) köyüne Bayraktarzade lakabıyla kayıtlıdır. Alemdaroğluları'nın bir kolu olan bu Bayraktarzade ailesinin bir üyesi olarak kayıtlarda bulunan Arif, daha sonra Ağunsos köyüne göç etmiş olan ve Laz Arif lakabıyla anılan bizim dördüncü kuşaktan dedemizdir.
Bayburt nüfus kayıtlarında böyle bir tespiti yapmak kolay değildir.
Burada şu hatırlatmayı da yapmakta fayda vardır: Osmanlı dönemi tüm kayıtlarda erkek nüfus kaydedilmiştir, kadın nüfus kayıtlara alınmamıştır. Sebebi ise devletin bu kayıtlardaki esas amacı vergi verecek ve asker olabileceklerin tespitidir. Vergi ve askerin esas kaynağı da erkekler olduğu için 1905 li yıllardaki sayıma kadar erkek nüfus esas alınmıştır. 1905 yılında II.Abdulhamit'in emri ile yapılan sayımda ilk defa kadın nüfus ta kayda alınmıştır. Bu dönemde yapılan kayıtlar Osmanlı Arşivine intikal etmemiştir. Ankara'da Nüfus İdaresinde kalmıştır. Nüfus İdaresinin dijital ortama da aktarmış olduğu TC Kimlik Numarası oluşturma sisteminde bu kayıtlar esas alınmıştır.
(Ağunsos Köyü Nüfüs Kayıdını gösterir örnek defter sahifesi.)