Buğdayın öğütülüp un yapıldığı su değirmenleri, toplumumuzda ikibinli yıllara kadar ekonomik hayatın olduğu kadar sosyal ve kültürel hayatın da vazgeçilmez unsurlarındandı.
Yeterli suyu olan hemen her köyde değirmen bulunurdu. Taşlarının taş ocaklarından çıkarılıp işlenmesi, değirmenin kurulması ve bakımı ayrı ayrı iş kollarıydı. Eski ismi Ergi olan Taşocağı, Mam ve Masat köylerindeki ocaklardan çıkarılan değirmen taşları çok meşhurdu ve il dışına da satılırdı. Ergi taş ocaklarından Rusya ve Azerbeycan’a değirmen taşı satılırdı. Çok ağır olan değirmentaşlarının imali ve taşınması çok meşakkatli işlerdi.
Yeterli suyu olan hemen her köyde değirmen bulunurdu. Taşlarının taş ocaklarından çıkarılıp işlenmesi, değirmenin kurulması ve bakımı ayrı ayrı iş kollarıydı. Eski ismi Ergi olan Taşocağı, Mam ve Masat köylerindeki ocaklardan çıkarılan değirmen taşları çok meşhurdu ve il dışına da satılırdı. Ergi taş ocaklarından Rusya ve Azerbeycan’a değirmen taşı satılırdı. Çok ağır olan değirmentaşlarının imali ve taşınması çok meşakkatli işlerdi.
Değirmenlerde önce buğday temizlenir, elekten geçirilir (kalbur ve tepirden), yıkanıp kurutulurdu. Yedi-sekiz metre yüksekliğinde gittikçe daralan teneke borulardan düşürülen suyun gücü devasa taşları döndürür, dönen taşların arasında öğütülen zahire un olurdu. Elde edilen un ve kepek ayrı ayrı çuvallara yerleştirilirdi. Değirmen unu kepekli olduğu için uzmanlarınca mide, barsak, böbrek ve şeker hastalıklarında şifa için tavsiye edilir.
Arpanın kırılması ile elde edilen "paağ" hayvanlar için çok iyi bir besindir. Günümüzde de çok aranan yarma ve bulgur "dink taşı’’ ile yapılırdı. Dink taşının özelliği dikine dönmesidir. Şehirde "dibek taşı" diye bilinen bu taşın önüne oturan ve sayıları genelde dört olan bayanlar bulguru devamlı toparlayarak taşın önüne verirdi. Buğdayın kavrulması ile yapılan kavurganın öğütülmesi sonucu elde edilen "kavut’’un çorbası, haşlaması, ufalaması meşhurdur.
Değirmenler un öğütme mevsiminde sabaha kadar çalışırdı. Gece sırası gelenlerin değirmenciye çay, şeker, lamba için gaz, pilav üstünde horoz götürmeleri adettendi. Horoz gelmezse un iyi olmazdı. Değirmenci hizmetinin bedelini para ile değil ürünle alırdı.
KÜLTÜRÜMÜZDE DEĞİRMEN
Değirmencilikte; değirmen taşının taraklanması, un, yarma ve bulgurun ince yapılması ustalık ister. Konursulu Tayyar Usta, Çiğdemlik’ten Aslan Polat, Aydıntepeli Doracan, Akgöz’lerden Ali Usta, Hacı Yarım, Velişaban mahallesinden Ali Değirmenci meşhur değirmen ustalarıdır.
Hayatımıza uzun yıllar girmiş olan değirmenleri; atasözü, deyim, türkü, hikâye, masal, fıkra, şiirlerde bol miktarda görmek mümkün:
"Bu saçı değirmende ağartmadık’’, ’’Üstünü unlu görüp değirmenci sanma’’, ’’Bu değirmenin suyu nerden geliyor’’, ’’Duduzarda değirmen eğer suyu gelirse’’ deyim ve atasözleri ilk akla gelenler.
Değirmen üstü çiçek orak getirin biçek ve Değirmenin bendine döner kendi kendine gibi çok sayıda türkünün yanında Fehim Sayıner in söylediği türküyü değirmen türkülerine örnek verebiliriz:
Değirmenim döner bendi yok
Değirmenler un öğütme mevsiminde sabaha kadar çalışırdı. Gece sırası gelenlerin değirmenciye çay, şeker, lamba için gaz, pilav üstünde horoz götürmeleri adettendi. Horoz gelmezse un iyi olmazdı. Değirmenci hizmetinin bedelini para ile değil ürünle alırdı.
KÜLTÜRÜMÜZDE DEĞİRMEN
Değirmencilikte; değirmen taşının taraklanması, un, yarma ve bulgurun ince yapılması ustalık ister. Konursulu Tayyar Usta, Çiğdemlik’ten Aslan Polat, Aydıntepeli Doracan, Akgöz’lerden Ali Usta, Hacı Yarım, Velişaban mahallesinden Ali Değirmenci meşhur değirmen ustalarıdır.
Hayatımıza uzun yıllar girmiş olan değirmenleri; atasözü, deyim, türkü, hikâye, masal, fıkra, şiirlerde bol miktarda görmek mümkün:
"Bu saçı değirmende ağartmadık’’, ’’Üstünü unlu görüp değirmenci sanma’’, ’’Bu değirmenin suyu nerden geliyor’’, ’’Duduzarda değirmen eğer suyu gelirse’’ deyim ve atasözleri ilk akla gelenler.
Değirmen üstü çiçek orak getirin biçek ve Değirmenin bendine döner kendi kendine gibi çok sayıda türkünün yanında Fehim Sayıner in söylediği türküyü değirmen türkülerine örnek verebiliriz:
Değirmenim döner bendi yok
Mektup geldi kendi yok
Bir mektup yolladım Bayburt eline
Okusun validem soksun beline
Duyurmasın yanındaki geline
Duyar düşmanlarım şad-ı man olur
Bayburt ta yavrularım perişan olur…..
Cahit Sıtkı Tarancı’nın değirmen şiiri ise,değirmen şiirlerine güzel bir örnek;
Suyun kurusun kanadın kırılsın değirmen
Cahit Sıtkı Tarancı’nın değirmen şiiri ise,değirmen şiirlerine güzel bir örnek;
Suyun kurusun kanadın kırılsın değirmen
Yetişir beni öğüttüğün
Bırak cahilliğim saflığım gitmesin elden
Bilmek yanmakmış büsbütün…..
MEŞHUR BAYBURT DEĞİRMENLERİ
MEŞHUR BAYBURT DEĞİRMENLERİ
Helva Değirmeni,Memişlerin çalıştırdığı Balca (Berne) Değirmeni.
Birden fazla değirmeni olan Değirmencik (Mam), Örence, Arpalı, Konursu, Orta Çımağıl, Baş Çımağıl köylerinin değirmenleri. Erzurum'un kazaları Ilıca ve İspir'in yakın köyleri, Bayburt'un Çımağıl, Petekkaya gibi köyleri de daha ziyade Tahbur değirmeninden yararlanırdı.
Oruçbeyli (Akgözler), Hindi (Bayramoğulları), Alapelit, Taht, Işıkova (Kocabeyler), Akşar, Kopuz, Yaylalar, Aksunk, Demirözü, Eymür, Gümüşdamla, Çatıksu, Gökçedere, İncili, Aydıncık, Nişantaşı, Adabaşı değirmenleri meşhur değirmenlerdi.
Derviş yüzlü Aydıntepeli Doracan amcanın çalıştırdığı, un almaya gittiğimiz Yukarı Kırzı değirmeni gibi; Sarımeşe, Gütgüne, Balca, Armutlu, Aslandede (Kân), Mutlu, Orta Çımağıl değirmenleri, bindokuz yüz doksanlarda çalışıyordu.
Şehir merkezinde; Kefeli’nin değirmeni büyük değirmendi. Suyu, Bayburt’tan daha yüksekte olan Aksunk’tan, beş kilometre uzunluğundaki arklarla getirilen taş köprü yanındaki Hızar Değirmeni, Velişaban Mahallesindeki Çarşı Değirmeni ve Galer Değirmeni meşhur değirmenlerdi. Ali Değirmenci’nin çalıştırdığı Çarşı değirmeni; üç taşlı, büyük dibek taşı olan Trabzon yöresinden çok müşteriye hitâbeden büyük bir değirmendi.
Günümüzde çalışan tek değirmen Turgutların beş kuşaktır çalıştırdığı Kıratlı Değirmeni'dir. Yukarı Kırzı Değirmeni ise sağlam ve çalışabilir durumda fakat kapalıdır.
Birden fazla değirmeni olan Değirmencik (Mam), Örence, Arpalı, Konursu, Orta Çımağıl, Baş Çımağıl köylerinin değirmenleri. Erzurum'un kazaları Ilıca ve İspir'in yakın köyleri, Bayburt'un Çımağıl, Petekkaya gibi köyleri de daha ziyade Tahbur değirmeninden yararlanırdı.
Oruçbeyli (Akgözler), Hindi (Bayramoğulları), Alapelit, Taht, Işıkova (Kocabeyler), Akşar, Kopuz, Yaylalar, Aksunk, Demirözü, Eymür, Gümüşdamla, Çatıksu, Gökçedere, İncili, Aydıncık, Nişantaşı, Adabaşı değirmenleri meşhur değirmenlerdi.
Derviş yüzlü Aydıntepeli Doracan amcanın çalıştırdığı, un almaya gittiğimiz Yukarı Kırzı değirmeni gibi; Sarımeşe, Gütgüne, Balca, Armutlu, Aslandede (Kân), Mutlu, Orta Çımağıl değirmenleri, bindokuz yüz doksanlarda çalışıyordu.
Şehir merkezinde; Kefeli’nin değirmeni büyük değirmendi. Suyu, Bayburt’tan daha yüksekte olan Aksunk’tan, beş kilometre uzunluğundaki arklarla getirilen taş köprü yanındaki Hızar Değirmeni, Velişaban Mahallesindeki Çarşı Değirmeni ve Galer Değirmeni meşhur değirmenlerdi. Ali Değirmenci’nin çalıştırdığı Çarşı değirmeni; üç taşlı, büyük dibek taşı olan Trabzon yöresinden çok müşteriye hitâbeden büyük bir değirmendi.
Günümüzde çalışan tek değirmen Turgutların beş kuşaktır çalıştırdığı Kıratlı Değirmeni'dir. Yukarı Kırzı Değirmeni ise sağlam ve çalışabilir durumda fakat kapalıdır.