Bayburtlu Zihnî

"2001 yılında Endüstri Meslek Lisesi'nde yaptığımız sunum için, Şair Zihni'nin hayatını; Ana Britanica, Diyanet V. İslam Ansiklopedisi ile Saim Sakaoğlu'nun; Z.Fahri Fındıkoğlu ile Kırzıoğlu'nun eserlerinden yararlandığı ve kendi çalışmalarını aktardığı Bayburtlu Zihnî adlı eserinden özetlemiştim.’’

1797'de Bayburt'ta doğmuş Zihni. Mahmut Kemal Yanbey babası Hacı Osman Efendi'nin Şingâh mahallesinden olduğunu belirtiyor. Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu'na göre 16 yaşlarına kadar Bayburt Medreselerinde okumuştur. Kuran'ı hıfzetmiş, Arapça'sı mükemmeldir. Akka Destanı'nda iki, Otlakçı Destanı'nda bir hane Arapça yazılmıştır. Divanındaki gazellerden biri Farsça'dır.

Bayburt'ta başladığı tahsilini Trabzon ve Erzurum medreselerinde tamamlayıp, 20 yaşlarında İstanbul'a gitmiştir. Bazı devlet büyüklerine sunduğu kasideler sayesinde Divan-ı Hümayun kalemine kâtip olmuş on yıl sonra geri dönmüştür. Ana Britanica'da, diğer kaynakların aksine Hopa, Of, Karaağaç, Ünye, Sürmene, Vakfıkebir'de Nahiye Müdürlüğü yaptığı yazılı ise de doğrusu mal müdürlüğü olmalıdır.

1828-1829 Rus istilasından sonra Erzurum'a gidip Moralı Derviş Paşa'nın, Erzurum Valileri Rauf, Galip ve Eğinli Salih Paşalar ile, Hazinedarzade Osman Paşa'nın kâtipliklerini yaptı. Sonra tekrar İstanbul'a dönerek, Çanakkale Muhafızı Vasıp Paşa'ya mektupçu oldu. 1838'de Hacca gitti, geri dönüşünde Sultan Abdülmecid'i bir ’’cülusiye’’ ile tebrik etti. Divanını 1839'da Bab-ı Ali'ye takdim etmesi üzerine "Hoca"lık rütbesi ile taltif edildi.

Gözlüklü Reşid Paşa'nın divan kâtibi olarak donanmayla Akka'ya gitti, Mısır'a geçti, tekrar İstanbul’a döndü. Hopa ve Of Mal Müdürlüklerine tayin oldu. Vâsıf Paşa'nın Trabzon Valisi olmasıyla azledildi. Sonra Ünye, Karaağaç, Sürmene, Vakfıkebir ve tekrar Ünye Mal Müdürlüğü yaptı.

Ünye'de istifa edip Trabzon'a döndü, niyeti Bayburt'a gitmekti. Maçka yakınlarında vefat etti. Vefat ettiği köyün adını Fındıkoğlu Ulasa, Kırzıoğlu ise Olasa olarak belirtiyor, köyün yeni ismi Bahçekaya'dır.

İlk evliliğinden olan oğlu Ahmed; Revayi mahlası ile şiirler yazmış, Bayburt Rüştiyesi'nde güzel yazı (hüsnü hat) hocalığı yapmış, 1906'da Bayburt'ta vefat etmiştir. Ravayi babasının Divanını bastırmış, Sergüzeştname'yi ise çoğaltarak dağıtmıştır. Babasının Maçka yakınlarındaki mezarını yaptıran da odur. (Mezar sonradan Bayburt İmarettepe'ye nakledildi.)

Oğlu Ahmed (Revayi)'in Yusuf Ziya ve Mehmet Zihni adlı iki oğlu ve bir kızı olmuştur. Zihni'nin iki erkek torununun da erkek çocuğu olmamıştır. Kız torunu, Tunturakoğlu Ali Efendi ile evlenmiş ve iki oğlu olmuştur.

İslam Ansiklopedisi'ndeki şu not dikkat çekici; "Zihni her asırda mevcut olan benzerleri gibi devrin edebî muhitlerinden uzakta yetişmiş, bu muhitlere ancak şahsiyeti teşekkül ettikten sonra girmiştir.’’

Bir aruz şairi olan Zihnî'nin halk şiiri geleneklerine açık muhitte ve devirde yetişmesi onu hece veznini kullanmaya yöneltmiş heceyle yazdığı şiirler kendisini devrin en dikkate değer sanatkârları arasına koymuştur.

Ahmet Hamdi Tanpınar onun, Bayburt'un Ruslar tarafından işgali üzerine kaleme aldığı ve Nevres Paşa tarafından Şehnaz, Sadettin Kaynak tarafından Tahir Buselik makamında bestelenen "vardım ki yurdundan ayağ göçürmüş’’ mısrasıyla başlayan meşhur şiirinde ulaştığı şekil mükemmelliği ile koşma tarzını adeta değiştirdiğini söyler.

Sakaoğlu'na göre Bayburtlu Zihnî aşık edebiyatının şairlerinden bütünü ile farklı bir sanatkârdır. Aşık Ömer, Develili Seyranî, Derdli gibi aruzla şiir yazmıştır. Heccavlığı (Hicivci) ve nesir yazarlığı farklı yönleridir. Diğer şairlerde birkaç şiirle kalan hiciv, Zihnî'de zirveye ulaşır. Hicivlerini ihtiva eden Sergüzeştnamesi basılmadığı için Nefî veya şair Eşref kadar tanınmamıştır. Kitab-ı Hikâyeyi Garibe adlı eseri nesir yazarlığının isbatıdır. (Kaçımız okuduk?)

Yine bir farklı yönü de Arapça ve Farsça şiirleridir. Bir seyyah gibi ömrünün çoğunun farklı şehirlerde geçmesi de bir farklı yönüdür ve eserlerinde etkisi görülür.

1991 yılında basılan Milliyet Edebiyat Ansiklopedisi'nde Kalem Şuarası maddesinde şairimiz şöyle anlatılmış. Kalem Şuarası: Belli bir öğrenim görmüş, saz çalmasını bilmeyen şairlere denir. Bu şairler hem hece veznini hem de aruz veznini aynı derecede kullanabilirler. Dilleri zaman zaman Divan Edebiyatı Şairlerinin dillerine yaklaşır. Bayburtlu Zihni, Çankırılı Zahmi kalem şuarasının en tanınmışlarındandır.

Zihnî'nin diğer farklılığı saraya Divan takdim eden ilk ve tek "aşık" olmasıdır.

Sakaoğlu'nun bir tesbiti dikkat çekici. ’’Zihnî'yi tanımak oldukça zor bir iştir. Bir Dadaloğlu'nu bir Ercişli Emrah'ı incelerken karşımıza çıkan meseleler daha farklı ve kolaydı. Zihnî'yi klasik şairlerin tesirinden tutunuz da aşıkların ilham kaynağı olmak üzere değişik cephelerde aramak zorunda kaldık. Zihnî bir Bakî gibi düşünürken bir Karacaoğlan gibi söyleyebilmiştir"

Mehmet Arif Bey'in doksanüç harbini anlatan (1877) "Başımıza Gelenler" isimli hatıratında bir kış günü çektikleri sıkıntıları anlatırken Zihnî'nin;

Şiddet_i berd-i şitadan şenliği gördükçe kalb

Hoş gelir bülbül sadasından ona âvazı kelb

Beyti hatırlatılır, şairden övgü ile söz edilir. Bu onun şöhretinin o zamanda ne kadar yaygın olduğunu gösterir. Örfi, Hakanî gibi Türk Klasik Edebiyatına mukayese unsuru olarak giren şairlerin yanında; Behcet, Cevdet gibi pek bilinmeyen şairlerin de onun mısralarında görülmesi engin kültürünü gösterir.

SANATI

Zihnî, harf devriminden sonra yazılan eserlerde ve ders kitaplarında "Halk Edebiyatına" mensup olarak kabul edilir. Sergüzeştname bir hiciv külliyatıdır. Bu eserdeki destanlar aşık edebiyatı yönünü, "Kitab-ı Hikaye-yi Garibe" ise Romancı edasıyla hikaye kaleme aldığını gösteriyor, bu eseri de şairliğin alışkanlığı ile kaside, mesnevi, gazellerle süslemiştir.

Koşmalarında, şehirler arasında devamlı koşuşturmasından olacak hep bir memleket hasreti vardır.

Saim Sakaoğlu'na göre Zihnî birden fazla üsluba sahiptir. Ali Namık veya Tahsin Bey için yazdığı mısralarda kaya kadar sert, Otlakçı'yı Destanda hicvederken öfkeli, gazellerinde ise bir Fuzulî, bir Bakî kadar şairdir.

Doğu edebiyatlarına vakıftır. Mevlânâ Camî'ye nazire yazmış, Mevlânâ Celaleddin'i tazmin etmiş, münacatlar, naatler, kasideler, tahmisler, müstezadlar, bahr-i taviller, müseddesler, sakiname ve latifeler yazmıştır. Tüm eserlerini düşünürsek onun bir divan şairi olduğunu, ara sıra hece ile şiirler yazdığını söyleyebiliriz. Şöhretini 1828 Rus işgali sonunda söylediği koşma ile sağlamıştır. Bakî'nin ünlü saf saf redifli gazeline Zihnî'nin nazire sayabileceğimiz şiiri vardır. Son iki mısralarına bakalım:

Kadrini seng-i musallâda bilip ey Baki

Karacaoğlan'ın koşması:

Bizim eller kıraçlıdır aşılmaz

Nedim'in "olmuş sana" redifli gazeli ile Zihni'nin "olmuş sana" redifli gazeli benzerdir.

Zihnî'nin şiirlerine de birçok şairin nazireleri vardır. Hayatta iken okunup takip ediliyordu. Kendisinden sonran gelen yaşadığı yerlerdeki şairler ondan çok etkilenmişlerdir. O devirde yaşayan Şebinkarahisarlı Abdi ve Tokatlı Gedayi onun konu ve kafiyeleri ile şiirler söyleyip nazireler yazmışlar. Bayburtlu Celali'nin koşmalarındaki kafiyeler Zihnî'nin kafiyeleri ile büyük benzerlik gösterir. Destanlarda da Celali ve Hicrani, Zihnî'den ilham almıştır:

Zihnî'nin Otlakçı ve Celali'nin Batakçı destanından birer hane örnek:

Erzurumlu ise dadaş gelirıh

Zihnî'nin;
 

Dörtlüğü ile başlayan koşmasına, Celali, Hicrani, Yahya Akengin nazire yazmış.

Sakaoğlu'nun kitabına aldığı 25 koşmayı incelediğimiz zaman ana temanın daha çok ayrılık, hasret, ayrılık acısı yani hicran olduğunu görürüz. Celali'de ve daha sonra gelen Hicrani'de de aynı tema ağırlığını hissettirir. Kelime olarak bu koşmalarda en çok geçen kelimelerden biridir "hicran" kelimesi aynı zamanda. Koşmaların hicran kelimesi geçen kısımlarından örnek vermeye çalışırsak:

Hasretin sinemde mihman ettiğim

Başıma dar oldu cihan sevdiğim…

Kalkın ara yerden dumanlı dağlar

Eserleri

Divan: Kırzıoğlu ve Z. F. Fındıkoğlu; Zihnî'nin Divanını "mürettep" olarak kabul ederler. Yani; Kasaid, Tevarih, Musamatlar, Gazeliyyat ve müfretler olarak beş bölüm halindedir. Divan; oğlu tarafından 1876 yılında İstanbul'da Tavşandasında Matbaa-i Süleyman Efendi'de iki bölüm halinde ve 160 sayfa olarak basılmıştır. 2014'de Bayburt Üniversitesi tarafından yayınlandı.

Sergüzeştname: Eserin sonundaki "Dasıtan-ı Kaziyye-i Sinop" destanında 30 Kasım 1853'de Rus Donanmasının Osmanlı Filosuna yaptığı baskın anlatıldığına göre 1853'den sonra yazılmıştır. Türk Ordusunun Rus Ordusuna karşı Tuna kıyısındaki Kalafat Zaferi de destanda yer alır. Hicviyeler üçüncü bölümdedir. Destanlar ve on adet koşma bu eserdedir. En önemli bölüm olan destanlar bölümünde dokuz adet destan vardır; Akka Destanı, Hart Destanı, Otlakcı Destanı, Eşek Destanı, Ocak Destanı, Dâsıtanı Acibe, Sinop Destanı, Esb-ı lâgar Destanı, Aman Dede Destanı.

Kitabı Hikâyeyi Garibe: Varlığı 1917'den beri bilinmekle beraber çok az nüshası vardı. Yakın zamanda Saim Sakaoğlu'nun yayınlanmasını sağladığı bu eser nesir yani düz yazı eseridir.

Kendini ve memleketini anlattığı bir şiirinin son dörtlüğü ile bitirelim:

Bir kılı kırk yarar Oslu gibi âlim var